Bartels (Barthels) Artur (1818–1885), satyryk, pieśniarz, rysownik. Urodzony w Wilnie 13 X, był naturalnym synem Leona Radziwiłła; kształcił się w Petersburgu i Paryżu, poczem jako ziemianin pracował na roli. Od wczesnych lat oddawał się z upodobaniem poezji, muzyce i malarstwu, a jakkolwiek w żadnej z tych dziedzin nie doszedł do artystycznej doskonałości, pozostając zawsze amatorem-dyletantem, przecież dzięki właściwościom swego talentu stał się jednym z najulubieńszych i najpopularniejszych autorów swego czasu. W wierszu i piosence był to satyryk, w rysunku – karykaturzysta. Utwory jego pełne były jowjalnego i swojskiego dowcipu, dalekie zaś od dokuczliwej złośliwości i osobistych aluzyj. Jako karykaturzysta dał się szerszemu ogółowi poznać dzięki trzem serjom rysunków, wydanym przez K. Wilczyńskiego (1858) w »Albumie wileńskiem« (Łapigrosze, Pan Atanazy Skorupka i Pan Eugenjusz). Jako twórca piosenek, których muzyka była zresztą rzadko oryginalna, a najczęściej zapożyczona, i pod którą zręcznie podkładał tekst własny, nieraz okazyjnie improwizowany, doczekał się rozgłosu dopiero wtedy, gdy pod wpływem stosunków, datujących się od ery Murawjewa, opuścił Wileńszczyznę i przeniósł się najpierw do Warszawy, a potem do Krakowa. Będąc sam niezrównanym wykonawcą corazto nowych piosenek, śpiewanych przy własnym akompanjamencie fortepianowym, stał się w obu tych miastach atrakcją życia towarzyskiego. Utwory, podawane z ust do ust, docierały do najdalszych zakątków kraju i, zatraciwszy nieraz nazwisko autora, stawały się własnością wszystkich. Opublikowane zostały dopiero po śmierci B-sa, i to tylko częściowo. Piosnki i satyry ogłosił K. Bartoszewicz w Krakowie (1888–1890) bez muzyki, później wydano szereg utworów z nutami do śpiewu. Do najlepszych należały: Ciocia Salusia, Panna Marjanna, Departament niższej Sekwany. Próbował B. swego talentu także w utworach scenicznych. Dwie zwłaszcza farsy: Goście i Popas w Miłosnej cieszyły się wielkiem powodzeniem. W Krakowie, gdzie spędził 10 ostatnich lat życia, zajmował się także dziennikarstwem. Z tegoż czasu pochodzi serja artykułów o treści myśliwskiej, pisanych dla »Łowca« (1878–1880), wśród nich poemat: Tydzień poleski. O ile piosenka B. przebrzmiała lub straciła aktualność, to pisma z dziedziny łowiectwa, oparte na własnych przeżyciach z czasów litewskich, mają trwałą wartość literatury pamiętnikarskiej i stanowią materjał do historji naszej kultury tem cenniejszy, że pochodzący spod pióra bystrego obserwatora. Z upodobaniem malował też B. sceny myśliwskie na desce, włączając przytem, w sposób sobie właściwy, sęki i słoje drzewne do kompozycji. Niewydana rękopiśmienna spuścizna B. przeważnie zaginęła, zwłaszcza w czasie wojny światowej. Część zachowała się w posiadaniu rodziny Wańkowiczów, z którą B. był spokrewniony przez żonę, z domu Wańkowiczównę. Zmarł w Krakowie 23 XII 1885.

Dawni pisarze polscy, W. 2001 I; Enc. Org.; W. Enc. Il.; Estr., ibid., serja od 1881; »Przewodnik bibljograficzny« 1888, 1890; Glücksberg, Bibljogr. »Kłosów«; Grajewski L., Bibljogr. ilustracyj, Lw. 1933 (na cyklostylu), poz. 1094, 1095 i 1096; Antoniewicz J. B., Kat. wyst. sztuki pols. (1764–1886), Lw. 1894, 205; Świeykowski E., Pam. Tow. Przyj. Szt. Pięk., Kr. 1905, 262; »Łowiec« 1878–1880, 1918 (pisma B.), 1886, 30 (nekrol.); »Łowiec Pol.« 1899, 5; »N. Ref.« 1885, 294; »Czas« 1886, 11; »Kłosy« 1886 XLII, 3 (z portr.); »Tyg. Il.« 1886, I 22 (z portr.); »Ogn. Dom.« 1886, 31: Wańkowicz M., Szczenięce lata, W. 1934, 102, passim; Chłędowki K., Z przeszłości naszej i obcej, Lw. 1935, 570; Ciechanowski St., Kogo portretował Matejko, »Słowo Pols.« 1912, 118 (B. był modelem do postaci Bonera w »Hołdzie pruskim«).

Witold Ziembicki